Muhasebede denge
İnsan her meselede olduğu gibi, muhasebede de ölçülü ve dengeli davranmalıdır. Bir kere muhasebe, kat’iyen yeis ağırlıklı olmamalıdır.
Evet, her insanın muhasebesi kendi seviyesine göredir. Öyle meseleler vardır ki, ebrar onunla sevap kazanırken, mukarrabîn için onlar günah sayılmaktadır. Bu itibarla da ebrar kendi muhasebe derinliği içinde, mukarrabîn de kendi muhasebe enginliği içinde daima ölçülü olmalıdır.
Diyelim ki, bir insan gece namazına kalktı ve sabaha kadar gözyaşları içinde namaz kıldı. Bu, mutlaka takdir edilecek bir ameldir. Fakat bu amel mukarrabînden birisine aitse, o kendine göre bu amelinin muhasebesini yapacak ve belki de şöyle diyecektir: “Ben bu geceki namazımda mânevî füyûzatla dolup taştım. Ama acaba, amelimdeki gaye ve hedef bu mânevî füyûzatı yakalamak mıydı? Eğer öyleyse yandım, mahvoldum.” Evet, bu da bir muhasebedir; fakat has dairede ve bazı insanlara mahsustur. Henüz gece namazına kalkmayı bile düşünmeyenler için böyle bir muhasebe teklifi, ifrattır ve altından kalkılamayacak bir yüktür...
İşte Muhasibî’nin riya ve ihlâs konusunu işlerken ifade ettiği hususlara[1] böyle bir pencereden bakmak lazımdır. İmam Gazzâlî’nin de bu konuları işleyişi aynen Muhasibî gibidir ve onda da hassasiyet had safhadadır.[2] Bu konuda hadislerin bize öğrettiği ölçü ise, hem objektif hem de ekseriyete hitap etmektedir. O ölçü de şudur: “Din kolaylıktır. Onu zorlaştıran sonunda yenik düşmeye mahkûmdur…”[3] Öyleyse her fert, muhasebede tecessüsünü, yenik düşmeme sınırında tutmalıdır. Bu da şahsın mânevî yapısına göre çeşitlilik arz eder. Bu arada, hadisteki ölçüyü herkes kendi seviye ve durumuna göre tatbik edebilir.
Bir de meseleye şöyle bakmak gerekir: Az veya çok, her insanın bir kudve ve rehber olma durumu vardır ve onların davranışları, arkalarında bulunanlara aynen yansımaktadır. Öyleyse her türlü davranışımız ölçülü ve umumun kabul edebileceği durumda olmalıdır ki, bilerek‑bilmeyerek başkalarını zora koşmayalım. Muhasebe şeklimiz ve muhasebe keyfiyetimiz için şu prensip her zaman geçerlidir: Hiç kimse, ona aşıladığımız muhasebe şekil ve keyfiyetiyle amele yenik düşmemelidir.
[1] Bkz.: el-Muhâsibî, er-Riâye li hukûkillâh s.153-305.
[2] Bkz.: el-Gazzâlî, İhyâu ulûmi’d-dîn 3/293-314.
[3] Buhârî, îmân 29; Nesâî, îmân 28.
- tarihinde hazırlandı.