Bazı Felsefeci ve Mutasavvıfîne Göre Aklın Yaratılışı
Bazı mutasavvıfînin, Herakleitos ve Anaxagoras'ın, aklın özü, mahiyeti ve fonksiyonlarıyla alâkalı düşüncelerine benzer mütalâalar ileri sürmelerine karşılık, diğer bir kısım sofîler ise onu, Zât-ı Baht'ın, bilinme mertebesine tenezzülü şeklinde anlamışlardır. Bunlara göre, ulûhiyet mertebesi de denen hilkat vetiresinin bu basamağında, esmâ ve sıfât-ı sübhânîye, tecellî alanları itibarıyla henüz tafsil edilmemişlerdir. İşte böyle bir ilk zuhûra "taayyün-ü evvel" mertebesi dendiği gibi, "tecellî-i evvel", "kabiliyet-i evvel", "makam-ı ev ednâ", "berzah-ı kübrâ", "ruh-u a'zam", "zıll-i evvel", "hakikat-i Muhammediye" de denmiştir. Böyle düşünenlere göre Allah, "hüviyet-i mutlaka" veya "lâ taayyün" âleminden Zât'ının muktezası olarak sıfât-ı sübhâniyesiyle tenezzül buyurunca bundan kâinat ağacının esası olan hakikat-i Muhammediye taayyün etmiştir. Bazıları bu taayyüne "akl-ı küll", "kelâm-ı evvel", "nur-u evvel" de demişlerdir. Bunu böyle kabul edenler nazarında, bütün varlık ve hâdiseler bu mertebenin zuhûr ve inkişafından ibaret câmî bir aynadır.
Seyyid Şerif gibi bazı mutasavvıfîn ise, akl-ı evvel; hakikat-i Muhammediye, hakikat-i esmâ-i sübhâniyedir ve kâinat hakikatinin de özü, esası ve çekirdeği mesabesindedir, derler. Ona cevheriyeti itibarıyla "nefs-i vâhide" ve nuranîyeti açısından "akl-ı evvel" diyenler de olmuştur. Nesîmî bu mülâhazaları kısaca şöyle ifade eder:
"Cûş kıldı akl-ı küll geldi vücûda kâinat,
Kâf-nûn emrinden oldu bu cihan yekpâre mest.
- tarihinde hazırlandı.